Cảm thọ là một trong năm uẩn phi vật chất (sắc, thọ, tưởng, hành, thức) hợp thành con người, là khía cạnh của tâm, là sự phản ứng của tâm đối với các đối tượng tiếp xúc.
Cảm thọ có ba loại:
- Lạc thọ (sukha vedanā): là cảm giác dễ chịu, vui thích, hài lòng. Lạc thọ có thể có nguồn gốc từ thân (kāyika) hoặc từ tâm (cetasika). Lạc thọ thân là cảm giác dễ chịu do các giác quan thân, sắc, ngữ, khẩu, pháp tiếp xúc với các đối tượng thích hợp. Lạc thọ tâm là cảm giác dễ chịu do tâm tiếp xúc với các đối tượng tâm. Lạc thọ có thể là lạc thọ thế tục (sāmisa sukha) hoặc lạc thọ vô thế (nirāmisa sukha). Lạc thọ thế tục là cảm giác dễ chịu do các đối tượng thế tục như tiền bạc, danh vọng, tình yêu, v.v. Lạc thọ vô thế là cảm giác dễ chịu do các đối tượng vô thế như thiền định, chánh niệm, chứng ngộ, v.v. Lạc thọ thế tục có thể dẫn đến tham ái, bám víu, vô minh, nên cần phải chánh niệm và khai trừ. Lạc thọ vô thế có thể dẫn đến sự thanh tịnh, giải thoát, nên cần phải tu tập và phát triển.
- Khổ thọ (dukkha vedanā): là cảm giác khó chịu, đau đớn, bất mãn. Khổ thọ cũng có thể có nguồn gốc từ thân hoặc từ tâm. Khổ thọ thân là cảm giác khó chịu do các giác quan thân, sắc, ngữ, khẩu, pháp tiếp xúc với các đối tượng không thích hợp. Khổ thọ tâm là cảm giác khó chịu do tâm tiếp xúc với các đối tượng tâm. Khổ thọ có thể là khổ thọ thể (kāyika dukkha) hoặc khổ thọ tâm (cetasika dukkha). Khổ thọ thể là cảm giác khó chịu do các yếu tố thể xác như bệnh tật, chấn thương, thiếu thốn, v.v. Khổ thọ tâm là cảm giác khó chịu do các yếu tố tâm lý như lo lắng, sợ hãi, tức giận, v.v. Khổ thọ thể có thể được giảm bớt bằng cách chăm sóc sức khỏe, ăn uống hợp lý, vận động thể chất, v.v. Khổ thọ tâm có thể được giảm bớt bằng cách tu tập thiền định, chánh niệm, từ bi, v.v.
- Xả thọ (upekkhā vedanā): là cảm giác trung tính, không khó chịu cũng không dễ chịu. Xả thọ cũng có thể có nguồn gốc từ thân hoặc từ tâm. Xả thọ thân là cảm giác trung tính do các giác quan thân, sắc, ngữ, khẩu, pháp tiếp xúc với các đối tượng không gây ra lạc thọ hay khổ thọ. Xả thọ tâm là cảm giác trung tính do tâm tiếp xúc với các đối tượng tâm. Xả thọ có thể là xả thọ thế tục (sāmisa upekkhā) hoặc xả thọ vô thế (nirāmisa upekkhā). Xả thọ thế tục là cảm giác trung tính do các đối tượng thế tục nhưng không gây ra cảm xúc mạnh mẽ. Xả thọ vô thế là cảm giác trung tính do các đối tượng vô thế như thiền định, chánh niệm, chứng ngộ, v.v. Xả thọ thế tục có thể dẫn đến sự thờ ơ, lơ là, vô minh, nên cần phải chánh niệm và phân biệt. Xả thọ vô thế có thể dẫn đến sự thanh tịnh, giải thoát, nên cần phải tu tập và phát triển.
Tóm lại, cảm thọ trong đạo phật có ba loại: lạc thọ, khổ thọ và xả thọ. Mỗi loại cảm thọ đều có nguồn gốc, tính chất và hậu quả khác nhau. Người tu Phật cần phải chánh niệm và phân biệt các loại cảm thọ, để không bị sa đọa bởi lạc thọ và khổ thọ, mà phát triển xả thọ vô thế để đạt được sự thanh tịnh và giải thoát.
Ý nghĩa của cảm thọ trong đạo Phật
Trong đạo Phật, cảm thọ được xem là một trong những yếu tố quan trọng của tâm thức. Cảm thọ có thể ảnh hưởng đến suy nghĩ, hành động và cuộc sống của chúng ta.
Đức Phật dạy rằng chúng ta nên quan sát và nhận biết cảm thọ của mình một cách khách quan. Không nên bám chấp vào lạc thọ, không nên sợ hãi khổ thọ và không nên chấp trước vào xả thọ.
Khi chúng ta hiểu được bản chất của cảm thọ, chúng ta sẽ có thể kiểm soát cảm xúc của mình và sống một cuộc sống hạnh phúc, an lạc.
