– Thế có vật gì mà do tự nhiên sanh, hở đại đức?
– Không có vật gì trên thế gian này mà do tự nhiên sanh cả, tâu đại vương .
– Thế sao đại đức bảo có vật từ không mà thành có?
Tỳ khưu Na-tiên mỉm cười:
– Trước đây khi dẫn quân đi chinh chiến, đại vương có ở trong cung điện này chưa?
– Thuở ấy chưa có cung điện này!
– Rồi sau sao lại có?
– Khi lập kinh đô, trẫm mới làm cung điện.
– Đại vương làm như thế nào?
– Trẫm cho người san bằng đất, chở đá sỏi từ nơi khác đến, cho lấy gỗ trong rừng và để thợ mộc làm cột, kèo, đòn tay, chạm trổ v.v… Sau đó làm thành quách, cửa ngõ, lối đi, trồng cây, đào ao hồ, nuôi chim, thả ca v.v…
– Thế thì cung điện này đâu phải do tự nhiên sanh mà do chính công kiến tạo, tập kết vật liệu, sức người làm, đá, sỏi, vôi, đường v.v… Tất cả chúng kết hợp lại mới thành cung điện, phải thế chăng?
– Đúng như thế.
– Cũng thế, không có thể trở thành có, nhưng có ấy không phải tự nhiên sanh mà do sự cấu tạo, kết hợp nhiều yếu tố, nhiều phụ liệu khác mà thành, tâu đại vương .
– Xin cho ví dụ.
– Ví như hạt lúa có thể trở thành cây lúa không, hở đại vương, nếu như nó không có đất, nước, ánh sáng, phân, công chăm sóc, thời gian và ý niệm trồng lúa của người chủ ruộng? – Không thể thành cây lúa được nếu thiếu các yếu tố, điều kiện đi sau.
– Cũng như thế, chẳng có vật gì do tự nhiên sanh, do tự nó sanh mà do sự kết hợp nhiều yếu tố, nhiều điều kiện khác, tâu đại vương .
– Xin cho ví dụ nữa.
– Ví như đất sét có thể trở thành đồ gốm không, hở đại vương?
– Không thể được. Đất sét mang về phải lấy nước nhồi cho nhuyễn, xong rồi phải nặn thành cái nồi, niêu, chén, bát v.v…; kế nữa phải có củi, lửa, bỏ vào lò nung cho chín v.v…Ây mới thành đồ gốm dùng được.
– Thế rõ ràng là nó chẳng do tự nhiên sanh mà do sự kết hợp của nhiều yếu tố, nhiều điều kiện vậy.
– Đại đức còn ví dụ nào nữa chăng?
– Có thể được. Ví dụ như người gãy đàn. Nếu không có dây, phím, da bịt, thùng gỗ v.v… thì âm thanh có thể vang tiếng được không, tâu đại vương?
– Cây đàn, âm thanh như thế cũng không phải tự nhiên sanh, nó cần nhiều yếu tố và điều kiện vậy.
– Có người muốn cưa cây lấy lửa, nhưng y không có hai thanh gỗ, không có bùi nhùi, không có cả người cưa thì có thể tạo ra lửa không hở đại vương?
– Thưa không.
– Ví như người có kính thủy tinh, có ánh nắng mặt trời, lại có người cầm kính ấy chiếu lên đống cỏ khô, rơm khô… thì có thể tạo ra lửa được chăng?
– Thưa được.
– Ví như có gương soi, có người đứng trước gương, có ánh sáng thì có hình người hiện ra trong gương không, tâu đại vương?
– Thưa có.
– Hết thảy mọi sự mọi vật trong thế gian đều y như thế, chẳng có cái gì do tự nhiên sanh, phải cần các yếu tố, điều kiện, kết hợp lại mà thành. Nói cách khác, vạn pháp, muôn loài đều do nhân duyên sanh vậy, tâu đại vương!
– Hay lắm! Trẫm đã hoàn toàn lãnh hội.
* * *
(Trích “Mi Tiên Vấn Ðáp” – “Milinda Panha” )
Dịch giả: Hòa thượng Giới Nghiêm (Maha Thera Thita Silo)
