Trong một thiền viện nọ, có một vị sư từ phương xa đến xin nhập chúng tu học. Vị sư này trước đây đã từng học Phật pháp tại các Phật học viện và khá giỏi về giáo lý. Đến đây sư được học hỏi thêm về giáo lý nhà thiền, và thường được dạy về Bát nhã, tánh Không và kinh Kim Cang. Khi được học những giáo lý này, sư rất tâm đắc và cảm tưởng như mình đã nắm vững tinh ba của thiền. Rồi sư cao hứng, mỗi khi gặp ai hỏi về thiền, sư liền nói về tánh Không, nào là tám cái Không của Long Thọ, hai chục cái Không của Bát nhã, vài chục cái Không của Trung quán. Các huynh đệ đồng tu phục lăn trí huệ của sư. Thế rồi việc này lọt đến tai vị thiền sư trụ trì. Ngài cho gọi sư “tánh Không” đến hỏi: “Ta nghe nói ông hay giảng về Bát nhã và tánh Không?”
Sư “tánh Không” đang định mở miệng đáp thì bị thiền sư tát cho một cái nẩy đom đóm. Sư không hiểu ất giáp gì, quay lại tính hỏi thì bị thiền sư tát thêm hai cái nữa.
Sư nổi quạu la lên: “Con chưa nói gì hết, sao thầy lại đánh con đau quá?”
Thiền sư đáp: “Trong tánh Không, không có người tát, người bị tát và sự tát. Vậy ai đau?”
Ngay khi đó sư “tánh Không” liền ngộ đạo. Ngộ ra là mình chỉ nói như con két mà chưa có thực chứng.
Thiền sư nhân đó, đọc lên bài kệ:
Dầu nói ít kinh điển,
Nhưng hành pháp, tùy pháp,
Từ bỏ tham, sân, si,
Tỉnh giác, tâm giải thoát,
Không chấp thủ hai đời,
Dự phần Sa môn hạnh. (Pháp cú số 20)
Không có ai
Một dạo chỗ tôi ở mỗi ngày đều có những cú điện thoại quảng cáo, bình thường tôi không nhấc máy, để cho họ nhắn trong máy ghi âm. Nhưng có một nhóm rất lì, cứ điện thoại đều mỗi ngày. Mỗi khi nghe tiếng reng, tôi thực tập chánh niệm, xem đó như tiếng chuông tỉnh thức, đứng yên mỉm cười hít thở ba hơi và lắng nghe lời họ nhắn trong máy. Lần nào cũng cùng một giọng và cùng một nội dung. Một hôm, có lẽ thất niệm, mất kiên nhẫn, tôi phát bực cầm lên và muốn yêu cầu họ đừng gọi nữa. Nhưng khi cầm lên nói lại thì tôi nhận ra đầu giây bên kia là cái máy phát thanh tự động, không có người nói. Ngay lúc đó cái tâm bực của tôi biến mất, bởi vì phía bên kia không có ai hết, vô ngã!
Thông thường chúng ta nổi giận là đối với một người nào đó, chứ đâu có ai nổi giận với đồ vật vô tình. Do đó, khi nhận ra đối tượng là vô ngã (không phải là một người) thì cơn giận tan biến, không còn chỗ đứng. Qua vụ này, những ngày sau tâm tôi bình thản khi nghe tiếng nói quảng cáo trong máy điện thoại vì biết tuy có lời nói đó, nhưng không có ai hết, vô ngã. Lâu lâu, khi chuông điện thoại reng, tôi cũng nghe và nhận ra có những tiếng do người thật nói nhưng tôi cũng thản nhiên luôn, không còn thấy khó chịu nữa.
Thuyền không người
Có một người ngồi trên thuyền đang câu cá, bỗng thấy từ xa có một chiếc thuyền to hơn đang tiến thẳng tới phía mình. Anh vội vã ngừng câu, đứng lên khua tay khua chân, la hét cho chiếc thuyền kia thấy để tránh đừng đâm vào thuyền của anh. Nhưng mặc cho anh la hét và ra dấu, chiếc thuyền kia vẫn từ từ rẽ nước đâm thẳng tới. Cũng may là nó không đi nhanh nên chỉ đụng nhẹ làm anh té nhào xuống sàn. Quá tức giận, anh leo qua thuyền bên kia định đánh cho tên lái thuyền một trận. Bộ nó say rượu hay sao mà không thấy anh ra dấu?
Sau khi tìm kiếm, lục soát một hồi, không thấy ai, anh mới vỡ lẽ ra thuyền này vô chủ, không có người lái, chắc nó tuột neo, trôi lang thang trên sông và đâm vào thuyền mình. Liền khi đó cơn giận của anh biến mất. Bởi vì đâu có ai cố ý đâm vào thuyền của anh đâu! Và cũng đâu có ai là thủ phạm đứng đó để cho anh chửi bới, đánh đập?
Trong cuộc đời, nhiều khi chúng ta có cảm giác là người khác cố ý não hại, chửi bới, nói xấu mình, nhưng nếu nhìn kỹ thì họ cũng chỉ là những người máy vô chủ, bị điều khiển bởi những chương trình tham, sân, si, ganh tị, ích kỷ. Một khi hiểu được như vậy thì cơn buồn giận của mình sẽ tan biến mau chóng giống như anh câu cá trên.
Tánh không
Thực tướng các pháp là “không”, hay nói dễ hiểu hơn là các pháp “không có thực tướng”. Vì các pháp ảnh hiện tùy theo người nhìn. Thí dụ như trong kinh thường nói về dòng sông, loài người nhìn vào thì thấy đó là nước có thể uống và tắm rửa, loài rồng thì thấy đó là cung điện nhà ở, chư thiên thì thấy là lưu ly, còn ngạ quỷ thì thấy đó là máu lửa. Dưới mắt các nhà khoa học thời nay thì họ thấy nước là H2O (gồm hai nguyên tử Hydrogen và một nguyên tử Oxygen), và đi xa hơn thì họ sẽ thấy đó không còn là H2O mà là những proton (nhân tử) và electron (điện tử), và đi xa hơn nữa thì họ thấy đó là những hạt neutron (trung hòa tử), positron (dương tử), và electron.
Sự vật không có thực chất hay thực tướng, vì nó hoàn toàn tùy thuộc vào nghiệp lực, trình độ và góc độ của người đứng nhìn (hay chủ thể nhận thức). Vì vậy không thể nói nhất định sự vật là thế này hay thế kia. Thí dụ người nào thích ông A thì sẽ thấy ông A là người tốt, dễ thương, còn người nào ghét ông A thì thấy ông A có nhiều tính xấu. Do đó thực chất hay thực tướng của ông A không hẳn là tốt mà cũng không hẳn là xấu, nói theo kiểu bát nhã thì thực tướng của ông A là “không”, “không” ở đây có nghĩa không hẳn là tốt, không hẳn là xấu, vì nó tùy theo người nhìn ông A. Người ta thường nói “thương thì thương cả đường đi, ghét thì ghét cả tông ti họ hàng”, câu này nói lên tính cách chủ quan và tương đối của sự thương ghét. Khi thương ai thì ngay cả con đường người đó đi qua ta cũng tưởng tượng ra được những nét đáng yêu. Còn khi ghét ai thì ta ghét luôn cả họ hàng người ấy, mặc dù trong đó có nhiều người tốt. Vậy thì cái gọi là tốt, xấu, phải, trái, đúng, sai, hơn, thua, v.v… tự nó không có những tính chất đó, mà hoàn toàn do người nhìn áp đặt vào một cách chủ quan rồi tưởng lầm đó là sự thật.
Những nhà khoa học, trí thức thường tự hào, tin tưởng khoa học là đỉnh cao trí tuệ của loài người và đáng tin cậy. Nhưng những lý thuyết của khoa học luôn thay đổi và tiến hóa theo thời gian. Những phát minh và lý thuyết của năm xưa nay đã trở thành lỗi thời và không còn đúng hoàn toàn, vậy thì làm sao ta có thể dám chắc những lý thuyết khoa học hiện nay là đúng 100%?
Đơn cử về khoa học vật lý. Năm 1687, Isaac Newton khám phá ra luật hút (gravitation) của trái đất và các hành tinh, cho rằng không gian và thời gian là những thứ cố định, chắc chắn, bất di bất dịch. Đến năm 1905, Albert Einstein phát minh ra thuyết tương đối (relativity), cho rằng không gian và thời gian chỉ hiện hữu một cách tương đối, khiến toàn bộ lý thuyết của Newton bị sụp đổ. Einstein cho rằng không có vật gì có thể đi nhanh hơn tốc độ của ánh sáng, nhưng hiện nay khoa học đã mơ màng thấy có những vật đi nhanh hơn ánh sáng mà họ tạm đặt tên là tachyon. Một nhà khoa học thực sự là người có óc cởi mở, biết đón nhận những quan điểm, lý thuyết của người khác, không cố chấp bảo thủ quan điểm của mình.
Bệnh nặng nhất của chúng sinh là bệnh chấp ngã và ngã kiến. Ai cũng cho mình là phải, là đúng, nhưng nhờ hiểu Tánh không nên chúng ta biết cái đúng của mình chỉ là cái đúng tương đối, đúng ở một khía cạnh nào đó, chứ không phải đúng tuyệt đối, từ đó chúng ta bớt cố chấp và có thể mở lòng đón nghe cái đúng của người khác.
(Trích “Dòng Đời Vô Tận”)
Hòa thượng Thích Trí Siêu
